Hát Xoan Phú thọ là một loại hình nghệ thuật truyền khẩu đặc sắc với nhiều tên gọi khác nhau như Hát Lãi Lèn, Hát Đúm, Hát Thờ, Hát Cửa đình ,được sinh ra từ hình thức hát thờ thờ thần, thành hoàng với hình thức nghệ thuật đa yếu tố : có nhạc, hát, múa; thường được biểu diễn vào dịp đầu xuân, phổ biến ở vùng đất tổ Hùng Vương – Phú Thọ , một tỉnh cửa ngõ của thủ đô Hà nội . Qua dòng thời gian , Hát Xoan đã trở thành một trong những nét sinh hoạt văn hóa độc đáo của nước ta.
Tục truyền
Xưa kia, Hát Xoan được gọi là Hát Xuân, sau từ Xuân được đổi thành từ Xoan. Tương truyền, vì ở xã Hương Nha, huyện Tam Nông có đình thờ nàng Xuân, tức nữ tướng Xuân nương; ở Hương Nộn, huyện Tam Nông có đình thờ Thánh mẫu Lê Xuân Lan; ở Hữu Bổ, huyện Lâm Thao có đình thờ Thánh mẫu Xuân Dung. Hàng năm, các làng mở hội đình, có lệ mời phường Hát Xuân sang hát thờ. Vì Thành hoàng làng có tên là Xuân nên các phường phải đổi từ Xuân thành từ Xoan. Vì vậy, có tên gọi Hát Xoan và phường Xoan.
Dân gian quan niệm, Hát Xoan do vua Hùng truyền dạy, để hát thờ tổ tông người Lạc Việt. Vì vậy, đối với người dân trên đất Văn Lang thuở xưa và người dân Phú Thọ ngày nay, không có nghệ thuật hát thờ nào linh thiêng và quyến rũ họ bằng nghệ thuật Hát Xoan.
Cứ dip xuân về , ở đình , miếu làng lần lượt có các phường xoan khai xuân, miếu làng . Vào dịp lễ hội giỗ tổ đền Hùng , các phường hát xoan Phú thọ lại có dịp ca hát với nhau ,trình diễn lại những điệu hát múa được vua trao truyền, với mục đích cầu mong vua giáng phúc cho dân làng một năm an hoà.
Thời điểm hát được quy định tại một điểm nhất định, mỗi “phường” chọn một vị trí cửa đình. Hát cửa đình giữ cửa đình mục đích nhân dân địa phương kết nghĩa với nhau. Theo lệ dân tại chỗ là vai anh, họ ( làng khác ) là vai em. Khi kết nghĩa rồi cấm trai gái hai bên dân và họ kết hôn với nhau do là anh em.
Đặc điểm
– Phường hát xoan là một tổ chức văn nghệ của làng, chủ yếu là những người có quan hệ họ hàng với nhau. Hát Xoan là tiếng hát dâng lên thần linh, mong muốn cầu chúc, khấn nguyện thần linh ban phúc cho dân làng cuộc sống bình yên và hạnh phúc …
– Ông trùm phường là người đứng đầu phường xoan – người dạy nghệ thuật hát xoan, đồng thời là người tổ chức biểu diễn. Theo hầu ông trùm là các cô đào trẻ.
– Trong hát xoan, múa và hát luôn đi cùng kết hợp với nhau, dùng điệu múa minh họa nội dung cho lời ca .
Có 3 hình thức hát xoan :
- Hát Thờ – tưởng nhớ các Vua Hùng, các vị thần, những người có công với dân, với nước và tổ tiên của các dòng họ;
- Hát Nghi lễ – ca ngợi thiên nhiên, con người, đời sống sản xuất, sinh hoạt của cộng đồng, qua 14 làn điệu khác nhau, gọi là 14 Quả cách
- Hát Hội ( trong đó có Hát Giao duyên ) – bày tỏ khát vọng cuộc sống, tình cảm, tình yêu nam nữ và phục vụ nhu cầu văn hóa của cộng đồng, với những làn điệu đậm chất trữ tình, vui nhộn, được thể hiện qua hình thức hát đối đáp giữa trai, gái làng sở tại và các Đào, Kép của phường Xoan… Tuy nhiên, tùy theo hoạt động hội lệ ở các địa phương, nhiều trường hợp Hát Xoan chỉ trình diễn một hoặc hai trong ba chặng hát nêu trên.
Gía trị
Hiện nay theo khảo sát của tỉnh , hát Xoan Phú Thọ còn bảo tồn được 31 bài Xoan và 4 phường Xoan ( An Thái, Thét, Phù Đức và Kim Đái ) ,Ngoài ra là khoảng 70 nghệ nhân hát xoan, nhưng chỉ có khoảng 10 người có khả năng truyền dạy, toàn tỉnh có khoảng gần 100 người tham gia các phường xoan, nhưng chỉ khoảng 50 người biết hát .Các di tích như đình, miếu, nơi diễn ra các sinh hoạt hát xoan từ xa xưa nay chỉ còn khoảng hơn 10 di tích. Dần dần nét văn hóa lâu đời này càng bị mai một theo thời gian , rất cần sự quan tâm của các ban ngành chức năng để lưu dữ ,truyền tụng cho mọi người,cùng nhau bảo tồn nét văn hóa đẹp cũng như các di tích lịch sử này này cho con cháu mai sau .Vì vậy, việc bảo vệ và phát huy giá trị của nghệ thuật Hát Xoan sẽ góp phần tích cực cho việc giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc và duy trì tính đa dạng của của văn hóa nhân loại.
Trên những giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học đặc sắc của loại hình nghệ thuật độc đáo này, ngày 24 tháng 11 năm 2011. Tổ chức Giáo dục , khoa học và Văn hóa của Liên hợp quốc ( UNESCO ) đã chính thức công nhận Hát Xoan Phú Thọ là di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp của nhân loại .
Xem thêm : Du lịch Phú thọ
